İran Prezidenti Məsud Pezeşkiyan 14-cü hökumətin qonşularla münasibətləri gücləndirmək üzrə xarici siyasətinə uyğun olaraq, Tehran-Bakı münasibətlərində yeni səhifə açmaq üçün bu gün (28 aprel 2025-ci il, bazar ertəsi) Azərbaycan Respublikasına yola düşüb. Dərin tarixi, mədəni, dini və coğrafi ortaqlıqlara söykənən iki ölkə arasındakı münasibətlərdə son onilliklərdə çoxsaylı eniş-yoxuşlar yaşanıb.
2023-cü ildə Tehranda Azərbaycan səfirliyinin bağlanması və 2024-cü ildə yenidən fəaliyyətə başlaması ikitərəfli münasibətlərin bərpası və inkişafı yolunda dönüş nöqtəsi oldu ki, bu da daha geniş əməkdaşlığa ümidləri yenidən canlandırdı.
Bu səfər Pezeşkiyan hökumətinin hakimiyyətə gəldikdən sonra qonşu dövlətlərlə, xüsusilə də Azərbaycan Respublikası ilə əlaqələrin dərinləşdirilməsinə müsbət və konstruktiv yanaşdığı bir vaxta təsadüf edir.
Tehran və Bakı keçmişdən bu günə kimi
İran və Azərbaycan Respublikası arasında dərin tarixi və mədəni ortaqlıqlara, o cümlədən şiə əksəriyyətinə və 19-cu əsrdə Qafqazın İrandan ayrılmasına qədər ortaq tarixə görə mürəkkəb, lakin davamlı əlaqələr olub.
Sovet İttifaqının dağılmasından və 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra İran ölkənin müstəqilliyini tanıyan ilk dövlətlərdən biri oldu. Bununla belə, geosiyasi məsələlər, üçüncü tərəflərin fitnə-fəsadları, Qarabağ münaqişəsi, Zəngəzur dəhlizi kimi məsələlərdə fikir ayrılığı səbəbindən iki ölkə arasında münasibətlər bəzən eniş-yoxuşlar yaşayıb.
Qarabağ münaqişəsi son illərdə İran və Azərbaycan Respublikası arasında münasibətlərdə daha bir təsirli komponent olub. İran hər zaman rəsmi olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünü dəstəkləyib və Qarabağdakı münaqişələrə son qoymağa çağırıb. Təbii ki, bəzi məqamlarda Tehranla İrəvan arasında münasibətlərin səviyyəsi Bakını qane etməyib və bu narazılığı müəyyən mənada göstərib.
İnqilabın Ali Rəhbəri 2020-ci ildə Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan arasında müharibə zamanı etdiyi çıxışında dedi: “Təəssüf ki, bizim qonşuluqda, iki qonşumuz Azərbaycan və Ermənistan arasında müharibə gedir. Bu müharibə acı hadisədir və regionun təhlükəsizliyini təhdid edir və ölkəmiz üçün də yaxşı deyil. Mümkün qədər tez başa çatdırılmalıdır. Təbii ki, Ermənistanın işğal etdiyi bütün Azərbaycan əraziləri azad edilməlidir. Yəni, bütün bu torpaqlar Azərbaycanın özünə qaytarılmalıdır. İşin əsas şərtlərindən biri budur. Çünki (bu torpaqlar) Azərbaycanındır və Azərbaycan Respublikasının onları azad etmək hüququ var və onlar azad edilməlidir.”
27 Yanvar 2023 tarixində iki ölkə arasında münasibətlərə təsir edən daha bir hadisə baş verdi; Yasin Hüseynzadə kalaşnikov avtomatı ilə Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə hücum etdi. Hücum səfirliyin mühafizə dəstəsinin başçısının ölümü və daha ikisinin yaralanması ilə nəticələndi. İran hadisənin hücumçunun şəxsi motivləri və ailə problemləri ilə əlaqəli olduğunu bəyan etdi, Azərbaycan isə bunu “terror aktı” adlandırdı.
Bu hadisədən sonra Azərbaycan Respublikası Tehrandakı səfirliyini bağladı, onun əməkdaşlarını və ailələrini İrandan çıxardı, öz vətəndaşlarına İrana lazımsız səyahətlərdən çəkinməyi tövsiyə etdi. Bu hərəkət iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin səviyyəsinin azalması demək idi. Bununla belə, iki ölkənin Təbriz və Naxçıvandakı konsulluqları və İranın Bakıdakı səfirliyi vasitəsilə diplomatik kanallar açıq qaldı.
əfirlik bağlandıqdan sonra İran insidentin ölçülərini aydınlaşdırmaq və normal münasibətləri saxlamaq üçün əməkdaşlığı vurğulayaraq, gərginliyin artmasının qarşısını almağa çalışdı. Bu siyasətə uyğun olaraq Əsgər Cahangir bazar günü Məhkəmə İslahatları Qərargahının iclası çərçivəsində İRNA müxbirinin Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə hücumun səbəbkarının hökmünün taleyi ilə bağlı verdiyi sualı cavablandırıb, Ali Məhkəmədə məhkəmə prosesinin başa çatması, ilkin hökmün çıxarılması və Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə hücum edən şəxs barəsində çıxarılan cəza hökmünün yekun təsdiqinə toxunaraq bildirib: “Sözügedən şəxslə bağlı qisas qərarının icrası üçün bütün hazırlıqlar və prosedurlar hazırlanıb və məhkəmə bu hökmü icra etməyə hazırdır.”
On dördüncü hökumət və qonşuluq siyasəti
2025-ci ildə Məsud Pezeşkiyanın İran prezidenti seçilməsi ilə 14-cü hökumət yeni və konstruktiv yanaşma ilə qonşu dövlətlərlə əlaqələrin gücləndirilməsini öz xarici siyasətində prioritet istiqamətə çevirdi. Qonşuları, xüsusilə də Azərbaycan Respublikası ilə dərin tarixi və mədəni əlaqələri vurğulayan Pezeşkiyan bu ölkəni “İranın bədəninin bir hissəsi” kimi xarakterizə edib və ümumi maraqların reallaşdırılması üçün qarşılıqlı əməkdaşlığın zəruriliyini vurğulayıb. Sivilizasiya və coğrafi ortaqlıqlardan qaynaqlanan bu müsbət dünyagörüşü ikitərəfli münasibətlərdə yeni fəsil vəd edir və İranın keçmiş gərginliyi azaltmaq, etimad və dostluq mühiti yaratmaq üçün ciddi qərarlı olduğunu nümayiş etdirir.
İran prezidentinin Azərbaycan rəsmiləri ilə ilk görüşü Azərbaycanın baş naziri Əli Əsədovun 14-cü prezidentlik müddətinin andiçmə mərasimində iştirak etməsi üçün İrana səfəri ilə eyni vaxta təsadüf edib. Əsədov üçüncü Xəzər İqtisadi Sammitində iştirak etmək üçün bi ilin fevralında yenidən Tehrana səfər edib. Görüşdə Azərbaycanın baş naziri iki ölkə arasındakı münasibətləri qardaşlıq, dini və qohumluq əlaqələrinə əsaslanan münasibətlər kimi dəyərləndirib. O əlavə edib: “Biz inanırıq ki, siyasi sərhədlər iki ölkə və iki xalq arasında dərin münasibətlərə maneə yarada bilməz və biz Azərbaycan Respublikası ilə bütün sahələrdə əlaqələri və qarşılıqlı əlaqələri genişləndirməkdə maraqlıyıq”.
Ölkəmizin Xarici İşlər naziri Seyid Abbas Əraqçi də ötən il Nyu-Yorkda Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Assambleyasının 79-cu sessiyası çərçivəsində ilk dəfə azərbaycanlı həmkarı Ceyhun Bayramovla görüşdü. Əraqçinin Xarici İşlər naziri vəzifəsinə başlamasından sonra iki ölkənin xarici işlər nazirlərinin telefon danışıqları da baş tutub. Bu telefon danışığında Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər naziri Əraqçini bu vəzifəyə təyin olunması münasibətilə təbrik edib və ölkəsinin İran İslam Respublikası ilə dostluq və mehriban qonşuluq münasibətlərini inkişaf etdirmək istəyinə diqqət çəkib, yeni dövrdə İran və Azərbaycan Respublikası arasında əməkdaşlığın daha da genişlənəcəyinə ümidvar olduğunu bildirib.
Pezeşkiyan hökumətinin qonşuluq diplomatiyasına diqqət yetirən xarici siyasəti təkcə iqtisadi və siyasi əlaqələri gücləndirməyə deyil, həm də region xalqları arasında mədəni və insani əlaqələri dərinləşdirməyə çalışır. Pezeşkiyanın aprelin 28-də Bakıya rəsmi səfəri İran və Azərbaycan Respublikası arasında əlaqələrin inkişafında mühüm mərhələ hesab olunur. Ərdəbil, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan və Gilan sərhəd əyalətlərinin valilərinin də daxil olduğu 120 nəfərlik nümayəndə heyətinin müşayiəti ilə baş tutan bu səfər İranın qonşuları ilə fəal diplomatiya həyata keçirməkdə ciddiliyini nümayiş etdirir.
Sizin rəyiniz